LENTERAMERAH – Еуразия даласындағы Қазақстан мен шалғай арал мемлекетінің арасында бір ұқсастық бар: бұрынғы президент билікті бергісі келмейді, ал қазіргі басшы халық мандатына сүйене отырып, ескі жүйенің көлеңкесінен шығуға тырысады. Қазақстанда бұл сценарий Тоқаевтың күресімен айқындалады. Тоқаевтың күресі
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылғы 20 наурызда қызметке кіріскелі бері, елдің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың көлеңкесінен шығу үшін күресіп келеді.
Көрінбейтін Билік: Назарбаевтың Әсері
Назарбаев 2019 жылы ресми түрде қызметтен кеткенімен, оның ықпалы ұзақ уақыт сақталды. Ол “Елбасы” атағын, Нұр Отан (қазір Аманат) партиясының жетекшілігін сақтап, отбасымен және серіктестерімен бірге стратегиялық салаларда үстемдігін жалғастырды.
Бастапқыда Тоқаев оның мұрагері ретінде бейілді көрінді. Тіпті, астана атауын “Нұр-Сұлтан” деп өзгертті.
Алайда 2022 жылғы қаңтардағы “Қанды Қаңтар” оқиғасы жағдайды өзгертті. Халық “Шал кет!” деп, Назарбаевтың ықпалына наразылығын ашық білдірді.
Тоқаев тез әрекет етті: Қауіпсіздік кеңесінен Назарбаевты алып тастап, партияны бақылауға алып, ескі элитаның желісін әлсіретті.
Тоқаевтың Саяси Консолидациясы
Назарбаев пен Тоқаев екеуі де Нұр Отан партиясының мүшесі болды. Партия 1999 жылы Назарбаевтың бастамасымен құрылған.
2019 жылдың наурызында Назарбаев отставкаға кеткен соң, Тоқаев президенттікке тағайындалды. Маусымдағы кезектен тыс сайлауда ол 70,96% дауыс жинап, жеңіске жетті.
Тоқаев – жүйенің ішінен шыққан адам: ол Премьер-Министр (1999–2002) және Сенат төрағасы болған.
Қанды Қаңтардан кейін ол партияны қайта құрып, 2022 жылдың наурызында оның атауын Аманат деп өзгертті.
Президент бейтараптығын сақтау үшін партия жетекшілігін Мәжіліс төрағасына берді. Дегенмен, Аманат әлі де Тоқаевтың басты саяси құралы болып қалды.
Парламент пен Үкімет мүшелерінің көпшілігі Тоқаевқа адал адамдардан құралған. Тоқаевтың күресі
Қауіпсіздік саласында ол ҰҚК басшысы, Назарбаевқа жақын Карим Мәсімовті қызметінен босатып, орнына өзінің бұрынғы қауіпсіздік басшысы Ермек Сағымбаевты тағайындады.
Мәсімов мемлекеттік төңкеріс жасауға әрекеттенді деген айыппен 18 жылға бас бостандығынан айырылды. Назарбаевтың жиені Қайрат Сатыбалды да жемқорлық үшін 6 жылға сотталып, 2022–2024 жылдары аралығында мемлекет 1,7 миллиард доллардан астам активті қайтарып алды.
Алайда Назарбаевтың өзі жауапқа тартылмады. 2024 жылғы тамызда Жоғарғы сот оған қарсы қозғалған істі қараудан бас тартты. “Елбасы” атағы референдум арқылы алынып тасталса да, ол заң жүзінде әлі де қорғалған күйде қалды.
Транскаспий Жобасы: Амбиция мен Тәуекел Арасында
Билікті нығайта отырып, Тоқаев Транскаспий Халықаралық Көлік Бағытын (TITR) стратегиялық жобалар қатарына енгізді.
“Орта дәліз” деп те аталатын бұл бағыт Қытай мен Еуропаны Қазақстан, Каспий теңізі, Әзірбайжан, Грузия және Түркия арқылы байланыстырады. Тоқаевтың күресі
Ресей–Украина соғысынан кейін бұл дәліз солтүстік (Ресей) және оңтүстік (Иран) бағыттарға балама ретінде маңызын арттырды.
2023 жылы бұл бағытпен 2,76 миллион тонна жүк тасымалданды. 2030 жылға қарай Тоқаев жыл сайын 500 000 контейнер өткізуге ниетті.
Еуропалық Одақ бұл инфрақұрылымды дамытуға 10 миллиард еуро инвестициялауға уәде берді, соның ішінде Ақтау және Құрық порттарын жаңғырту бар.
Бірақ жобаның табысы ішкі тұрақтылыққа тікелей байланысты. Егер бұрынғы элита жобаны саботаж жасаса немесе сыбайлас жемқорлық инвестицияны жеп қойса, ЕО мен басқа серіктестер кетуі мүмкін.
Порттар, теміржол және логистикалық инфрақұрылым үшін ашықтық пен құқықтық кепілдік қажет – Тоқаев реформалар мен бюрократиялық тазарту арқылы осыны қамтамасыз етуге тырысуда.
Назарбаев Олигархиясы: Ресми Биліктен Көлеңкеліге
Назарбаевтың отбасы мен серіктері – “Назарбаев олигархиясы” – ел экономикасының барлық дерлік салаларын бақылауда ұстаған.
Күйеу баласы Тимур Құлыбаев Самұрық-Қазынаны басқарған, ал жекеменшік энергетика секторында да үлкен ықпалға ие болған.
Тұңғыш қызы Дариға Назарбаева – Сенат төрайымы болған, қазіргі таңда саясат сахнасынан кеткен. Жиені Қайрат Сатыбалды түрмеде отыр.
Бірақ олар ел ішінде де, шетелде де миллиардтаған долларлық активтерді бақылауда ұстап отыр. Бұл әулет әлсірегенімен, тау-кен мен қаржы секторында ықпалын сақтап қалды.
Кей есептер оларды Тоқаев реформасына кедергі келтіре алатын көлеңкелі билеушілер деп сипаттайды – экономикалық қысым не бюрократиядағы адал желі арқылы.
Жаңа Элиталар мен Саяси Теңгерім
2022 жылдан кейін Тоқаев жаңа буын элиталарды алға шығарды. 2024 жылдың 6 ақпанында тағайындалған Премьер-Министр Олжас Бектенов – бұрынғы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттік басшысы, технократ ретінде танымал.
Парламент пен Үкіметтегі лауазымды тұлғалардың көпшілігі – Тоқаевқа сенімді адамдар.
Алайда бұл тұрақтылық әлсіз. Теңсіздік немесе TITR жобасының пайдасын бөлу мәселесі әлеуметтік толқуларды қайта туындатуы мүмкін.
Керісінше, тұрақтылық сақталса, Қазақстан Еуразия логистикасының торабына айналып, Ресейге тәуелділікті азайта алады.
Қазақстан тағдыршешті кезеңге жетті. Транскаспий дәлізі елдің саяси және экономикалық егемендігі үшін күрестің символына айналды.
Тоқаевтың күресі – тек реформаларға емес, өткеннің ықпалын бейберекетсіздікке ұрындырмай жою қабілетіне байланысты.
Егер ол табандылық танытса, Тоқаев тек Назарбаевтың ізбасары ретінде емес, жаңа Қазақстанның сәулетшісі ретінде тарихта қалуы мүмкін. ***
